Nous présentons ici quelques points de grammaires issues de méthodes comme “Parlons Breton : Prim ha Dillo” de Yann-Bêr KEMENER aux éditions Skol Vreizh, 2002 ; ou de grammaires comme “La grammaire bretonne pour tous” de Eugène CHALM aux éditions An alarc'h embannadurioù, 2008.
La phrase bretonne s'articule autour du verbe, qui se trouve en général en deuxième position dans la phrase déclarative (énonciative) indépendante. Les constituants de la phrase peuvent être un sujet, un verbe, un complément (ou plusieurs), un attribut, un participe passé, un adverbe…C'est l'élément que l'on juge le plus important qui se place en tête.
1er exemple :
-Brav eo an amzer hiziv = “Beau est le temps aujourd'hui”
-Hiziv (ez) eo brav an amzer = “Aujourd'hui est beau le temps”
-An amzer (a) zo brav hiziv = “Le temps est beau aujourd'hui”
2ᵉ exemple :
Mat am eus kavet ar boued hiziv = “Bon(ne) j'ai trouvé la nourriture aujourd'hui”
-Kavet m'eus mat ar boued hiziv = “Trouvé j'ai bon(ne) la nourriture aujourd'hui”
-Ar boued am eus kavet mat hiziv = “La nourriture j'ai trouvé bon(ne) aujourd'hui”
-Hiziv am eus kavet mat ar boued = “Aujourd'hui j'ai trouvé bon(ne) la nourriture”
-Me am eus kavet mat ar boued hiziv = “J'ai trouvé bon(ne) la nourriture aujourd'hui”
3ᵉ exemple :
Bemdez e teskan ur gentel vrezhoneg = “Tous les jours j'apprends une leçon de breton”
Ur gentel vrezhoneg a zeskan bemdez = “une leçon de breton j'apprends tous les jours”
Deskiñ a ran ur gentel vrezhoneg bemdez = “Apprendre je fais une leçon de breton tous les jours”
Me a zesk ur gentel vrezhoneg bemdez = “J'apprends une leçon de breton tous les jours”
abaoe : depuis diouzh : de (moment) evel : comme evit : pour dirak : devant a-dreñv : derrière a-enep : contre ouzh/douzh : à, près de eus/a : de (origine) a-raok : avant dre : par gant/get : avec a-us da : au-dessus de e/e-barzh : dans/dedans goude : après betek : jusqu'à e-kichen : à côté de da : à e-pad : pendant hep : sans dindan : sous e-kerzh : au cours de tro-dro da : autour de digant : (d')avec, à etre : entre war : sur
a-gleiz : à gauche a-zehoù : à droite a-dreñv : derrière ahont : là-bas amañ : ici aze : là da bep lec'h : (dans) toute (les) directions e-kichen : à côté da lec'h all : (dans d') autres directions e-kreizh : au milieu en nec'h : en haut dindan : sous *eno* : là, y dirak : devant en traoñ : en bas war-eeun : tout droit
1-Mutations par adoucissement
K | T | P | G | GW | D | B | M | ||||||||||||||||||||||
G | D | B | C'H | W | Z | V | V |
Après : a, ne, na (particule)
pa, daou, div, war, diwar, dindan, dre, da, gwall, hanter (adverbe)
re, holl, seul, tra (conjonction)
endra, en ur, en em
da, e (possesifs)
pe
Après : l'article (sauf D>Z) pour les mots féminins singuliers, les masculins pluriels de personnes (sauf les pluriels en -où);
Après : les mots féminins singuliers et les masculins pluriels de personnes (sauf en -où) pour les adjectifs épithèques et noms en apposition (sauf ceux commençant par K, M, N, R, V si les noms qui précèdent ne se terminent pas par L, M, N, R, V ou par une voyelle, une semi-voyelle ou (I)LH)
2-Mutations par spirantisation
K | T | P | |||||||
C'H | Z | F |
Après : ma, he, o, am, em (possessifs) tri, teir (cardinaux) pevar, peder (cardinaux) nav (cardinal)
Après : ar, ur pour n'importe quel nom commençant par la lettre K et ne mutant pas par adoucissement ; hor (poss.) pour les noms commençant par la lettre K.
3-Mutations par renforcement
G | GW | D | B | ||||||||||
K | KW | T | P |
Après : ho (possessifs)
az, ez (possesifs)
4-Mutations mixtes
G | GW | B | M | D | |||||||||||||
C'H | W | V | V | T |
Après : e, o (particule verbales) ma (conjonction)
1-Les verbes irréguliers
Bezañ (être) :
Participe passé : bet
/ | S1 | S2 | S3 | P1 | P2 | P3 | ind | ||||||||||||||||||||||||
Présent de l'indicatif | on | out | eo (sujet en tête : (a)zo) | omp | oc'h | int | eur | ||||||||||||||||||||||||
présent (formes d'habitudes) | (e) vezan | (e) vezez | (e) vez | (e) vezomp | (e) vezit | (e) vezont | (e) vezer | ||||||||||||||||||||||||
Imparfait de l'indicatif | (e) oan | (e) oas | (e) oa | (e) oamp | (e) oac'h | (e) oant | (e) oad | ||||||||||||||||||||||||
Imparfait (formes d'habitude) | (e) vezen | (e) vezes | (e) veze | (e) vezemp | vezec'h | (e) vezent | (e) vezed | ||||||||||||||||||||||||
Passé simple | (e) voen | (e) voes | (e) voe | (e) voemp | (e) voec'h | (e) voent | (e) voed | ||||||||||||||||||||||||
Futur de l'indicatif | (e) vin | (e) vi | (e) vo | (e) vimp | (e) viot/(e) vioc'h | (e) vint | (e) vior | ||||||||||||||||||||||||
Futur (formes longues) | (e) vezin | (e) vezi | (e) vezo | (e) vezimp | (e) vezoc'h | (e) vezint | (e) vezor | ||||||||||||||||||||||||
conditionnel présent | (e) vefen | (e) vefes | (e) vefe | (e) vefemp | (e) vefec'h | (e) vefent | (e) vefed | ||||||||||||||||||||||||
conditionnel passé | (e) vijen | (e) vijes | (e) vije | (e) vijemp | (e) vijec'h | (e) vijent | (e) vijed | ||||||||||||||||||||||||
conditionnel formes courtes | (e) ven | (e) ves | (e) ve | (e) vemp | (e) vec'h | (e) vent | (e) ved | ||||||||||||||||||||||||
Impératif | rien | bez | bezet | bezomp | bezit | bezent | |||||||||||||||||||||||||
présent formes de situation | emaon | emaout | emañ | emaomp | emaoc'h | emaint | emour | ||||||||||||||||||||||||
imparfais (forme de situation) | edon | edos | edo | edomp | edoc'h | edont | edod |
Note : -Les formes d'habitude (et les formes longues du futur) ont des conjugaisons tout à fait régulières (sur la base verbale bez-)
Kaout (avoir) :
Participe passé : bet
/ | S1 | S2 | S3 | P1 | P2 | P3 | ind | ||||||||||||||||||||||||
Présent de l'indicatif | em eus; am eus | ez peus; az peus | en deus (M) he deus (F) | hon eus | ho peus | o deus | ez eus | ||||||||||||||||||||||||
présent (forme d'habitude) | em bez, am bez | ez pez; az pez | en dez/en devez; he dez/he devez | hor bez | ho pez | o dez/ o devez | e vez | ||||||||||||||||||||||||
imparfait | em boa, am boa | ez poa; az poa | en doa/en devoa; he doa/he devoa | hor boa | ho poa | o doa/o devoa | e doa | ||||||||||||||||||||||||
Imparfait (formes d'habitude) | em befe; am befe | ez peze; az peze | en deze/en deveze; he deze/he deveze | hor beze | ho peze | o deze/o deveze | e veze | ||||||||||||||||||||||||
passé simple | em boe; am boe | ez poe; az poe | en doe/en devoe; he doe/he devoe | hor boe | ho poe | o doe/o devoe | e voe | ||||||||||||||||||||||||
Futur | em bo;am bo | ez po; az po | en do; he do | hor bo | ho po | o do | e vo | ||||||||||||||||||||||||
Futur (formes longues) | em bezo;am bezo | ez pezo;az pezo | en devo;az pezo | hor bezo | ho pezo | o devo/o devezo | e vezo | ||||||||||||||||||||||||
conditionnel présent | em befe; am befe | ez pefe; az pefe | en defe;he defe | hor befe | ho pefe | o defe | e vefe | ||||||||||||||||||||||||
conditionnel passé | em bije;am bije | ez pije;az pije | en dije;he dije | hor bije | ho pije | o dije | e vije | ||||||||||||||||||||||||
Passé simple | em be;am be | ez pe;az pe | en deve;he deve | hor be | ho pe | o deve | e ve | ||||||||||||||||||||||||
Impératif | am bezet | az peset;az pez | en devezet;he devezet | hor bezet | ho pezet;ho pet | o devezet | |||||||||||||||||||||||||
conjugaison (en) devout | em bout; am bout | ez pout;az pout | en dout;he devout | hor bout | ho pout | o dout;o devout |
Mont (aller) :
base verbale : a- Participe Passé : aet
/ | S1 | S2 | S3 | P1 | P2 | P3 | ind | ||||||||||||||||||||||||
Présent de l'indicatif | (ez) an | (ez) ez | (ez) a; (a) ya | (ez) eomp | (ez) it | (ez) eont | (ez) eer | ||||||||||||||||||||||||
Passé Simple | (ez) is;(ez) ejon | (ez) ejout | (ez) eas;(a) yeas | (ez) ejomp | (ez) ejoc'h | ejont | (ez) ejod | ||||||||||||||||||||||||
imparfait | (ez) aen | (ez) aes | (ez) ae;(a) yae | (ez) aemp | (ez) aec'h | aent | (ez) aed | ||||||||||||||||||||||||
futur | (ez) in | (ez) i | (ez) ay/(ez) aio;(a) yay/(a)yelo | (ez) aimp | (ez) eot/(ez) eoc'h | (ez) aint | (ez) eor | ||||||||||||||||||||||||
conditionnel présent | (ez) afen | (ez) afes | (ez) afe;(a) yafe | (ez) afemp | (ez) afec'h | (ez) afent | (ez) afed | ||||||||||||||||||||||||
conditionnel passé | (ez) ajen | (ez) ajes | (ez) aje;(a) yaje | (ez) ajemp | (ez) ajec'h | (ez) ajent | (ez) ajed | ||||||||||||||||||||||||
impératif | rien | kae,(au négatif) n'a | aet | deomp,(au négatif) n'eomp | kit;(au nég)n'it | aent |
Note : -Après la particule a, les formes sont précédées de y : me a ya, te a yae, an hini a yay, etc. -Il existe également une forme yelo à côté de yay : ni a yelo
Ober (faire) :
Base verbale : gra- participe passé : graet
/ | S1 | S2 | S3 | P1 | P2 | P3 | ind | ||||||||||||||||||||||
présent de l'indicatif | (a) ran | (a) rez | (a) ra | (a) reomp | (a) a rit | (a) reont | (a) reer | ||||||||||||||||||||||
passé simple | (a) ris;(a) rejon | (a) rejout | (a) reas | (a) rejomp | (a) rejoc'h | (a) rejont | (a) rejod | ||||||||||||||||||||||
imparfait | (a) raen | (a) raes | (a) rae | (a) raemp | (a) raec'h | (a) raent | (a) raed | ||||||||||||||||||||||
futur | (a) rin | (a) ri | (a) ray/(a) raio | (a) raimp | (a) reot/(a) reoc'h | (a) raint | (a) reor | ||||||||||||||||||||||
conditionnel présent | (a) rafen | (a) rafes | (a) rafe | (a) rafemp | (a) rafec'h | (a) rafent | (a) rafed | ||||||||||||||||||||||
conditionnel passé | (a) rajen | (a) rajes | (a) raje | (a) rajemp | (a) rajec'h | (a) rajent | (a) rajed | ||||||||||||||||||||||
impératif | rien | gra;(au nég) na ra(ket) | graet;(au nég) na raet(ket) | greomp;(au nég) na reomp(ket) | grit;(au nég) na rit(ket) | graent;(au nég) na raent(ket) |
Note : -Les formes avec g n'apparaissent qu'à l'impératif affirmatif, et après la conjonction mar : mar gran, si je le fais…; ainsi que dans les réponses à des interro-négatives : Ne ray ket e labour ? Gray. Il ne fera pas son travail ? Si, il le fera.
Gouzout savoir
Bases verbales : gouz-; gouez-; goul-; goar- participe passé : gouezet
/ | S1 | S2 | S3 | P1 | P2 | P3 | ind | ||||||||||||||||||||||
présent de l'indicatif | (e) ouzon | (e) ouzout | (e) oar | (e) ouzomp | (e) ouzoc'h | (e) ouzont | (e) ouzer | ||||||||||||||||||||||
passé simple | (e) ouezis;(e) ouezjon | (e) ouezjout | (e) ouezas | (e) ouezjomp | (e) ouezjoc'h | (e) ouezjont | (e) ouezjod | ||||||||||||||||||||||
imparfait | (e) ouien | (e) ouies | (e) ouie | (e) ouiemp | (e) ouiec'h | (e) ouient | (e) ouied | ||||||||||||||||||||||
futur | (e) ouiin | (e) ouii | (e) ouio | (e) ouiimp | (e) ouiot/(e) ouioc'h | ouiint | (e) ouior | ||||||||||||||||||||||
conditionnel présent | (e) oufen | (e) oufes | (e) oufe | (e) oufemp | (e) oufec'h | (e) oufent | (e) oufed | ||||||||||||||||||||||
conditionnel passé | (e) ouijen | (e) ouijes | (e) ouije | (e) ouijemp | (e) ouijec'h | (e) ouijent | (e) ouijed | ||||||||||||||||||||||
impératif | rien | gouez | gouezet | gouezomp | gouezit | gouezent |
Note : EN breton parlé, il existe également des conjugaisons du verbe gouzout régulières, mais basées sur des bases verbales différentes selon les régions, ainsi goui- en vannetais (ouian, ouiez…), gouez- en bas-Léon (ouezan, ouezez…), gouvez- en Trégor et Goëllo (ouvezan, ouvezez…), et goar- (oaran, oarez…) en haute Cornouaille.